- Półka Archiwisty

25 I w Archiwum Państwowym w Przemyślu otworzono wystawę pt. "Nawet zły pokój jest lepszy niż dobra wojna" prezentującą historię Żydów w Przemyślu podczas II wojny światowej. Ekspozycja została przygotowana w ramach obchodów IX Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu na Podkarpaciu. Przedstawia historię Przemyśla i losów społeczności żydowskiej miasta z okresu 1939-1945, zebraną w zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu, a także w zasobach Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie, IYVO Institute for Jewish Research, Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie i Narodowego Archiwum Cyfrowego. Wystawa jest czynna do końca lutego 2017 roku, od poniedziałku do piątku, w godzinach 9.00-15.00.

W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu przechowywane są liczne materiały dotyczące społeczności żydowskiej w Przemyślu, jak również w innych miejscowościach Rzeczypospolitej (także z miast i miasteczek obecnie znajdujących się na terenie Ukrainy). Są to akta stanu cywilnego, materiały dotyczące działalności i funkcjonowania gmin wyznaniowych oraz afisze, rękopisy, druki i inne dokumenty związane z Żydami m.in. z Przemyśla, Kańczugi, Oleszyc, Jarosławia, Sieniawy, Pruchnika, Wielkich Oczu, Radymna oraz Dobromila, Drohobycza, Jaworowa, Pomorzan, Złoczowa, Zbaraża, Tarnopola. Akta stanu cywilnego Izraelickich Gmin Wyznaniowych w Oleszycach i Kańczudze są dostępne w wersji on-line na stronie Archiwum www.przemysl.ap.gov.pl/skany.

Prezentujemy niektóre materiały związane z kulturą, religią i życiem codziennym społeczności żydowskiej. Są to: fragment tekstu sztuki „Farbogene Sztern” (Ukryte gwiazdy), przepisanej do zeszytu; fragmenty (strony tytułowe) Talmudu wydrukowanego w 1840 i 1845 r. w Czerniowcach; strony tytułowe dzieł rabinicznych (druk w 1895 r. we Lwowie i 1903 r. w Warszawie). Z życiem ludności żydowskiej w Przemyślu związane są: akt sprzedaży parceli żydowskich w Przemyślu z 1777 r., umowa prezydenta i rajców z Żydami przemyskimi z 1757 r.; obwieszczenie dotyczące wyniku wyborów do Rady żydowskiej gminy wyznaniowej w Przemyślu z 1928 r., a także fotografia macewy Etil Fejgi, zm. 18 szwat 652 (16.02.1892), znajdującej się na przemyskim cmentarzu przy ul. Słowackiego.

W Pracowni Konserwacji Archiwum Państwowego w Przemyślu dokonano konserwacji tableau abiturientów klasy VIIIa z roku szkolnego 1937/38 I Państwowego Liceum i Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Przemyślu. Jest to jedno z najstarszych, zachowanych w oryginale tableau absolwentów przemyskiego „Słowaka”. Starsze (pochodzące z przełomu XIX i XX w.) tableau absolwentów c.k. gimnazjum w Przemyślu znajduje się w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Przemyślu.

Fotografie widniejące na tableau zostały wykonane przez przemyskiego fotografa Adama Wysockiego. Sfotografowano również całe tableau, a negatyw trafił do zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. Sam obiekt (tableau) był następnie przez lata przechowywany w fatalnych warunkach, co doprowadziło do jego znacznego zniszczenia. Po odnalezieniu został przekazany do Pracowni Konserwacji Archiwum Państwowego w Przemyślu, gdzie tablica została poddana zabiegom konserwatorskim. Polegały one na odczyszczeniu mocno zabrudzonego lica i odwrocia z zacieków, śladów kleju, zmian zagrzybienia technikami mechanicznymi i na wilgotno. Zabezpieczono również i uzupełniono uszkodzone fragmenty i płaszczyzny papieru tła i podkładu za sklejki. Wykonano barwne retusze przetarć, ubytków, zacieków i przebarwień.

W miejscu brakujących i znacznie uszkodzonych zdjęć przymocowano punktowo reprodukcje graficzne fotografii (korzystając z zachowanego w zbiorze MNZP negatywu) oraz wykonano podpisy pod fotografiami profesorów i niektórych zidentyfikowanych uczniów.

Ze względu na zdeformowany i pęknięty podkład ze sklejki wykonano wzmacniającą i prostującą oprawę z zawieszkami oraz zabezpieczono lico folią matową. Do oprawy przymocowano listę nazwisk wszystkich uczniów – abiturientów klasy VIIIa.

Efekt prac konserwatorskich możemy podziwiać poniżej. Prezentujemy także spis uczniów oraz nauczycieli, których fotografie znajdują się na tableau. Będzie ono eksponowane w budynku I Liceum Ogólnokształcącego im. J. Słowackiego w Przemyślu.

Zwykle pod koniec roku wybieramy kalendarz – czy to ścienny czy kieszonkowy, który będzie nam towarzyszył przez następne 365/366 dni.

W zasobie Archiwum Państwowego oraz Biblioteki Archiwum zachowały się egzemplarze kalendarzy XIX-wiecznych oraz pochodzących z pierwszej połowy XX wieku. Najstarszym prezentowanym kalendarzem jest Kalendarz gospodarski galicyjski na Rok Pański 1833. Jest on przykładem typowego kalendarza XIX-wiecznego. Wydawnictwa te dzięki swojej szerokiej tematyce stanowiły swego rodzaju encyklopedie, kompendium wiedzy o ówczesnym świecie. Niejednokrotnie obok książeczki do nabożeństwa było to jedyne słowo drukowane stanowiące cenne źródło informacji. Skutkiem tego kalendarze często ulegały "zaczytaniu". Zawsze w kalendarzach, niezależnie od miejsca ich wydania, podawano jarmarki, w różnych układach. Ważnym, o ile nie najważniejszym materiałem w kalendarzu z zakresu rolnictwa były porady i informacje dotyczące gospodarstwa.

Na stronach Kalendarza...na Rok Pański 1833 oprócz wykazu poszczególnych dni tygodnia, świąt kościelnych, godzin wschodu i zachodu słońca oraz księżyca, podawane były święta kościoła katolickiego oraz prawosławnego. Na odrębnej stronie podano święta żydowskie, a także mahometańskie.

W zachowanych w zasobie Archiwum spuściznach rodzinnych zachowały się także kalendarze kieszonkowe z lat 30 i 40. XX wieku. Prezentujemy okładki oraz strony kalendarzy na lata 1938, 1942, znajdujących się w zespole Materiały rodziny Skibniewskich i Dębickich. Jednocześnie życzymy pomyślności i szczęścia w 2017 roku!

W kulturze masowej św. Mikołaj jest przedstawiany jako dobroduszny staruszek w czerwonym kubraku rozdający prezent grzecznym dzieciom. Święty ten był i jest bardzo popularnym świętym w obrządku greckokatolickim i prawosławnym. Zazwyczaj przedstawiany jest w liturgicznych szatach biskupich czerwonego koloru.

W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu zachowały się materiały związane z niektórymi świątyniami obrządku wschodniego oraz instytucjami, którym patronował św. Mikołaj.

Jedną z nich jest księga metrykalna cerkwi pw. św. Mikołaja w Przemyślu z wpisami z lat 1749-1782 (ochrzczonych z w latach 1749-1781; zaślubionych w latach 1749-1781; zmarłych w latach 1749-1782). Cerkiew ta znajdowała się w dzielnicy Podgórze, na rogu obecnej ul. ks. Popiełuszki i Tatarskiej. Pierwsze wzmianki o funkcjonującej na Podgórzu cerkwi św. Mikołaja pochodzą z 1405 r. Budynek świątyni spłonął w 1759 r., natomiast w roku 1763 zbudowano nową. Około 1786 r. świątynię rozebrano, a ikony przeniesiono do cerkwi katedralnej.

W Przemyślu funkcjonowało również Bractwo św. Mikołaja, powstałe w pierwszej połowie XVII wieku przy wspomnianej cerkwi św. Mikołaja. Odnowiono je w roku 1830. Od samego początku istnienia Bractwa jego patronem był oczywiście św. Mikołaj, biskup, którego podobizna widniała zarówno na dokumentach brackich, insygniach oraz w oficjalnej korespondencji.

Zarząd Bractwa udzielał m.in. pomocy ubogim uczniom szkół przemyskich, a w 1888 r. utworzono Towarzystwo Bursy im. św. Ojca Mikołaja w Przemyślu zajmującej się prowadzeniem bursy dla ubogiej młodzieży ruskiej obrządku greckokatolickiego. Pierwszą jej siedzibą był budynek przy ul. Tatarskiej (do 1893 r.). W 1904 r. Bractwo założyło ochronkę dla małych dzieci w domu Bractwa przy ul. Czarnieckiego. W 1911 roku w setną rocznicę urodzin poety Markiana Szaszkiewicza, przy współpracy z Ukraińskim Towarzystwem Pedagogicznym,  wybudowano nowy dwupiętrowy gmach przy ul. Smolki 10. Dało to początek jednej z najbardziej zasłużonych placówek edukacyjnych w Przemyślu, siedmioklasowej koedukacyjnej szkole zwanej popularnie „Szaszkiewiczówką”. Aby zrealizować ten projekt, Bractwo przekazało swe grunty, na których wzniesiono szkołę.

W 1921 r. Bractwo powołało własną koedukacyjną szkołę powszechną z ukraińskim językiem nauczania im. Świętego Mikołaja. W wyniku owych starań na Zasaniu przy ul. św. Jana w jednopiętrowym budynku Bractwa zorganizowano sześcioklasową szkołę. Idea dobroczynności dla najmłodszych, miłości bliźniego, którą kierował się patron Bractwa – św. Mikołaj, jak widać, była też jedną z głównych gałęzi działalności Bractwa.

11 listopada obchodzimy Narodowe Święto Niepodległości. Rangę święta państwowego nadano Świętu Niepodległości dopiero ustawą z z dnia 23 IV 1937, jednak uroczystości organizowano już od 1920 roku. Święto zniesiono ustawą Krajowej Rady Narodowej z dnia 22 VII 1945 i przywrócono w 1989 roku.

Uroczystości ku czci „Święta Zwycięstwa” nazywanego też „Świętem Odzyskania Niepodległości Polski” organizowane w okresie międzywojennym w Przemyślu zazwyczaj rozpoczynała msza święta lub nabożeństwa, po których następowały defilady wojskowe oraz urozmaicona i bogata część artystyczna. W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu w zbiorze nr 397 Afisze, plakaty, druki ulotne z terenu miasta Przemyśla zachowały się afisze informujące o programach imprez z lat 1928-1930, 1933.

Szczególnie barwną oprawę i program miały uroczystości z okazji 10. rocznicy odzyskania niepodległości w 1928 roku. Wówczas, oprócz części artystycznej, z okazji Święta m.in. dokonano przemianowania nazwy Placu Kolejowego na Plac Legionów, poświęcono budynek Domu Żołnierza przy ul. Mickiewicza i organizowano obchody dzielnicowe.

Komitety obchodów zachęcały mieszkańców Przemyśla do udziału w uroczystościach oraz do przystrojenia domów flagami państwowymi, a okien okazyjnymi nalepkami.

14 października obchodzimy Dzień Komisji Edukacji Narodowej potocznie zwany Dniem Nauczyciela. W Polsce od 1957 r. świętowano Międzynarodowy Dzień Karty Nauczyciela w dniu 20 listopada. W 1972 r. jako dzień obchodów Dnia Nauczyciela uchwalono 14 października (rocznica powołania Komisji Edukacji Narodowej).

Prezentujemy afisze informujące o programach obchodów Międzynarodowego Dnia Karty Nauczyciela w Przemyślu z lat 1959-1962 z zasobu Archiwum, gdzie możemy przeczytać, iż obchodzono go „w szczególnych warunkach wzmożonej walki obozu socjalizmu o odprężenie sytuacji międzynarodowej i utrwalenie pokoju”, a „nauczyciel to szermierz postępu, krzewiciel oświaty i kultury wśród starszego społeczeństwa”, ale należy pamiętać o tym, że... „za wychowanie dzieci i młodzieży jest odpowiedzialny nie tylko Nauczyciel , ale i rodzice, opiekunowie oraz całe społeczeństwo”. Obejrzeć można także życzenia, gratulacje  (m.in. telegram) przesyłane do Dyrekcji Szkoły Podstawowej nr 2 w Przemyślu z okazji Dnia Karty Nauczyciela oraz Dnia Nauczyciela.