- Półka Archiwisty

Przed nami Tłusty Czwartek - dzień, w którym tradycyjnie objadamy się słodkościami. Regionalnym przysmakiem, znanym i docenianym w kraju i za jego granicami, są wyroby jarosławskiej firmy posiadającej długą i bogatą historię.

Pisma związane z „budową i urządzeniem fabryki wyrobów piernikarskich, ciast i cukrów” należącej do Stanisława Gurgula znajdują się w zasobie Archiwum w zespole Akta miasta Jarosławia. Stanisław Gurgul, pochodzący ze Starego Sącza przeniósł się do Jarosławia w 1906 roku. Wcześniej, bo w roku 1887 zakupił jarosławską, nieczynną fabrykę pierników Czyńskiego.

 Akta z lat 1906-1908 dokumentują m.in. sprawę restauracji dwóch pieców piekarskich, budowy dwóch baraków oraz budowy „parowej piekarni” należących do Gurgula. Uzyskanie zgody na budowę baraków i remont pieców w Magistracie miasta Jarosławia starano się załatwić możliwe szybko, ponieważ „w razie niedozwolenia pozbawionoby przeszło 60 robotników zarobku przez całą zimę i narażonoby petenta, który jeszcze przed pożarem [wybuchł 28 X 1906 r.) przyjął liczne zamówienia z okazji święta św. Mikołaja i świąt Bożego Narodzenia w kraju i zagranicą do wykonania na nieobliczalne straty i wyrządziłoby przemysłowi krajowemu wielkie szkody”.

W 1908 roku C.K. Starostwo w Jarosławiu wystosowało do Stanisława Gurgula „c.k. dostawcy dworu” pismo – konsensus na budowę fabryki przy ul. Mickiewicza na podstawie dostarczonych planów budowy.

W latach 50. ubiegłego wieku fabryka została znacjonalizowana. Do 1993 r. występowała pod inną nazwą. W 1993 r. wróciła do spadkobiercy prawowitych właścicieli i otrzymała nieco zmienioną nazwę „Fabryka Ciast i Cukrów Dr Stanisława Gurgula Sp. z o.o.”.

22 stycznia mija 155. rocznica wybuchu powstania styczniowego. W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu zachowały się materiały dokumentujące wydarzenia tego zrywu niepodległościowego oraz związane z osobami uczestniczącymi w powstaniu. Wśród nich znajdują się Materiały Konrada Wysockiego.

Konrad Wysocki urodził się 28 XI 1838 r. w Kwieciszkach koło Mariampola (obecnie Litwa). Po zakończeniu nauk był zatrudniony w Trybunale Cywilnym Gubernii Augustowskiej w Suwałkach. W czasie powstania pracował w organizacji narodowej pod rozkazami Józefowicza. Mianowany porucznikiem wstąpił do partii Wawra. Używał pseudonimu „Konradowski”. Po bitwie pod Sieburczynem dostał się do niewoli, z której udało mu się zbiec. Następnie spełniał obowiązki agenta nadgranicznego na powiat łomżyński i okręg biebrzański. Na polecenie Bronisława Radziszewskiego, komisarza pełnomocnego na województwo augustowskie 5 I 1865 r. otrzymał pozwolenie na opuszczenie stanowiska i wyjazd za granicę. W tym roku rozpoczął pracę w zakładzie fotograficznym Augusta Stechera w Lipsku. Po wyjeździe z Lipska w listopadzie 1865 roku Wysocki kształcił się w zawodzie fotografa m.in. Monachium, Sttutgarcie, a następnie w Szwajcarii (w Sankt Gallen, Basel). W 1869 r. założył własny zakład fotograficzny w Winterthur oraz filię w Diefseuhofen. W pierwszych dniach października 1875 roku przybył do Krakowa. Następnie rozpoczął pracę Radzie Powiatowej w Przemyślu, gdzie 29 I 1877 został mianowany sekretarzem. Funkcję tę pełnił do 1897 roku.

Konrad Wysocki zmarł w roku 1897 w Przemyślu. Był żonaty z Jadwigą ze Stankiewiczów pochodzącą z Wołczy koło Dobromila. Jest pochowany na Cmentarzu Głównym w Przemyślu.

Wśród materiałów związanych z działalnością powstańczą Wysockiego znajdują się: rozkazy „Konradowskiego” – naczelnika okręgu biebrzańskiego z 26 VIII i 1 XI 1864 roku; notatki Wysockiego dotyczące m.in. ilości zebranych datków, rozsyłanej korespondencji; rozkazy komisarza pełnomocnego województwa augustowskiego Ignacego Czyńskiego i inne. Zespół zawiera także dokumenty osobiste oraz materiały związane z działalnością Wysockiego na emigracji.

Całość akt zespołu nr 1999 Materiały Konrada Wysockiego została zdigitalizowana i jest dostępna na stronie Archiwum. https://www.przemysl.ap.gov.pl/skany/

Prezentujemy kolejną informację o ciekawych materiałach, przechowywanych w zasobie naszego Archiwum. Są to materiały dotyczące Państwowego Zakładu Wychowawczo-Poprawczego w Przedzielnicy. Miejscowość ta leży obecnie na terenie Ukrainy, w rejonie starosamborskim obwodu lwowskiego.

Zakład zaczął funkcjonować w 1922 roku i był jednym z czterech państwowych zakładów poprawczych dla nieletnich funkcjonujących w II RP. Przeznaczono w nim miejsca dla 240 nieletnich, którzy byli do niego przydzielani zasadniczo z decyzji władz sądowych. W Zakładzie prowadzona była szkoła powszechna oraz zawodowa (przygotowująca wychowanków do różnych zawodów) oraz kursy rolniczo-ogrodnicze. Zakład posiadał folwark o powierzchni 225 ha. Nieletnim zapewniano posiłki o kaloryczności przeszło 3000 kal., a dobór potraw „zapewniał najintensywniejsze wykorzystanie wartości kalorycznej poszczególnych produktów żywnościowych”.

Pomimo tych dobrych warunków niektórzy wychowankowie próbowali nielegalnie opuścić Zakład. W materiałach dotyczących Zakładu znajdują się rachunki oraz rozliczenia za transport zbiegłych (np. ze Lwowa, Gródka Jagiellońskiego, Nowego Miasta, a nawet Kosowa) z lat 1929-1930. Ponadto zachowały się rachunki za dostarczenie produktów żywnościowych oraz materiałów niezbędnych do wykonania prac remontowych.

W czasie II wojny światowej w budynkach Zakładu Niemcy zorganizowali Niemiecki Zakład Karny jako karną kolonię rolniczą o bardzo surowym rygorze. Funkcjonował on od października 1941 r. do 27 VII 1944 r. W tym okresie w Zakładzie przebywało około dwóch tysięcy mężczyzn i około pięćset kobiet. Wśród nich byli lekarze, księża, adwokaci, urzędnicy, robotnicy zaangażowani politycznie, kryminaliści oraz miejscowa ludność. W dniu 14 XI 2015 r. w Nowym Mieście ks. bp lwowski Marian Buczek poświęcił pomnik upamiętniający ofiary niemieckiego więzienia Przedzielnicy.

Prezentujemy rachunki Zakładu Wychowawczo-Poprawczego w Przedzielnicy zachowane w zbiorze nr 393 Zbiór szczątków zespołów z terenu Małopolski Wschodniej, sygn. 19. Fotografie budynków Zakładu pochodzą z opracowania pt. Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918-1929, red. Z. Bugajski, Warszawa 1929.

W latach 1914-1918 wielu Polaków spisywało swoje wojenne refleksje. Pisano dzienniki, rozpoczynając je właśnie z powodu rozpoczęcia wojny. Ziemianie, arystokraci, mieszczanie a także kobiety z tych kręgów ruszyły do piór mając świadomość, że na ich oczach zmienia się historia, dzieje się coś niezwykłego, o czym warto pisać. Szczególnie ważne w historii tego konfliktu zbrojnego były wydarzenia mające miejsce w otoczonym Twierdzą Przemyślu.

W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu zachowały się dzienniki oraz kroniki dokumentujące wydarzenia z okresu I wojny światowej. Są to m.in. dziennik Józefy Prochazki (1891-1978), nauczycielki przemyskich szkół; dziennik Konstantyna Czechowicza z lat 1914-1915, biskupa przemyskiego obrządku greckokatolickiego (biskup zmarł 1 V 1915 r.); dziennik Stanisławy Bogusiewiczówny (1898-1981), opisujący wydarzenia z okresu maj-czerwiec 1915 roku w Brzeżanach. Cenne są także kroniki: Szkoły Ludowej Czteroklasowej Męskiej im. św. Jana Kantego w Przemyślu oraz parafii greckokatolickiej w Grabiu, k. Ożennej, opisujące m.in. wydarzenia z lat Wielkiej Wojny.

Niektóre z tych materiałów opublikowano nakładem Archiwum Państwowego w Przemyślu. Są to: Dziennik z okresu oblężenia i okupacji rosyjskiej Przemyśla w 1915 roku, Przemyśl 2015 (opr. M. Dalecki); Oblężenie i okupacja Przemyśla przez Rosjan w latach 1914-1915 według kroniki Szkoły ludowej Czteroklasowej Męskiej im. św. Jana Kantego, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, T. XXIII: 2011-2012, Przemyśl 2013, s. 179-190 (opr. M. Dalecki, A.K. Mielnik).

W 2017 roku przypada 110. okrągła rocznica śmierci Stanisława Wyspiańskiego, a w kraju organizowanych jest wiele imprez związanych z tym jednym z najwybitniejszych i najoryginalniejszych polskich artystów. W tym roku „Wesele” Wyspiańskiego zostało wybrane lekturą na Narodowe Czytanie, a 2 września cała Polska czytała ten utwór.

W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu zachowały się materiały informujące o inscenizacjach sztuk Wyspiańskiego, mających miejsce w Przemyślu. W 1912 roku Polskie Towarzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry przedstawiało „Wesele” oraz „Noc listopadową”. W sezonie 1919/20 można było obejrzeć „Wesele” w wykonaniu aktorów Teatru Polskiego w Przemyślu (rolę Nosa powierzono tu wybitnemu aktorowi Kazimierzowi Opalińskiemu), a w 1928 tragedię „Sędziowie”.

Twórczość Wyspiańskiego była również tematem prelekcji, których mogli wysłuchać mieszkańcy Przemyśla. W 1932 r. Emil Zegadłowicz, przedstawiany jako „jeden z najznakomitszych pisarzy polskich doby współczesnej” wygłosił odczyt pt. Dwa czyny. Wyspiański i Piłsudski. Z kolei w 1933 roku wybitny polonista dr Stanisław Jerschina wygłosił 2-częściowy referat poświęcony twórczości Wyspiańskiego - 22 I tego roku wykład pt. „Wyspiański. Ideologia poety”, a tydzień później - „Wyspiański. Synteza estetyczna”.

Przemyśl jest położony nad Sanem, zaliczanym do najpiękniejszych rzek w Polsce. Nad Sanem, szczególnie w lecie, kwitło życie towarzyskie, a zmęczeni upałami mieszkańcy mogli wypocząć w tzw. łazienkach. W zbiorach prywatnych oraz w zbiorach wielu instytucji (także Archiwum Państwowego w Przemyślu) zachowały się karty pocztowe prezentujące widok nadsańskich łazienek czy Wybrzeża Franciszka Józefa. Prezentujemy inne – bardziej niebezpieczne oblicze „przemyskiego Sanu”, który potrafi być również rzeką groźną i nieujarzmioną. Największe powodzie, które dotknęły miasto i powiat miały miejsce m.in. w latach: 1867, 1893, 1900, 1909, 1913-1914, 1941. W zasobie naszego Archiwum znajdują się m.in: graficzne przedstawienie najwyższych i najniższych stanów wody w latach 1867-1908; dziennik dla stacji nr 96 wodoskazowej na rzece San w Przemyślu z 1908 r., w którym zaznaczano poziom wody oraz uwagi obserwatora (zesp. nr 908 Kierownictwo Regulacji Sanu w Przemyślu) oraz fotografie przedstawiające powódź w mieście, pochodzące głównie z 1941 roku (zesp. nr 1270 Teki inż. B. Gębarowicza i zesp. nr 2000 Materiały rodziny Bogusiewiczów).