- Półka Archiwisty

W okresie wakacyjnym możemy aktywnie spędzać czas, relaksując się jazdą na rowerze. Przeszło 100 lat temu jazda na bicyklach nie była rozpowszechniona, w związku z czym miłośnicy dwóch kółek musieli zmagać się m.in. z przepisami urzędowymi, a także ze społecznymi uprzedzeniami.

W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu w zespole nr 132 Akta miasta Jarosławia zachowała się korespondencja i pisma klubów cyklistów z Jarosławia, Lwowa i Przemyśla pochodzące z przełomu XIX i XX wieku. W jednym z pism skierowanych do Magistratu w Jarosławiu 24 VII 1895 r. jarosławski klub cyklistów zwrócił się z prośbą o zniesienie zakazu jazdy bicyklami w mieście, który został wprowadzony rok wcześniej. Interwencja klubu odniosła efekt, ponieważ zakaz został zniesiony. Jednocześnie wprowadzono „przepisy policyjne” dotyczące jazdy na bicyklach.

W 1896 roku oddział kolarzy Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Przemyślu zwrócił się do Starostwa w Jarosławiu o umożliwienie jazdy na terenie powiatu dla jadących na trasie Przemyśl – Kraków. W tym samym roku Wydział Lwowskiego Klubu Cyklistów urządzający wyścig na dystansie 100 km między Jaworowem i Jarosławiem, prosił Starostwo o „łaskawe zarządzenie stosownych środków, aby wyścigowcy mijający tamte strony ze znaczną chyżością nie doznali jakich trudności”.

Jarosław nie był jednak bezpiecznym miastem dla kolarzy. W 1899 zwrócili się oni do Magistratu z prośbą o „zarządzenie celem powstrzymania mieszkańców górno- i dolnoleżajskiego przedmieścia od wykroczeń wobec przejeżdżających kolarzy”. W piśmie opisano wypadki pobicia cyklistów, w czym przewodził miejscowy kowal Jędrzej Czyż.

W tym roku obchodzimy 230. rocznicę zaprzysiężenia Konstytucji 3 Maja. Co w 1791 roku, w którym uchwalono Ustawę Rządową, działo się w Przemyślu?

W zespole nr 129 Akta miasta Przemyśla zachowały się materiały z tego okresu. Możemy z nich dowiedzieć się o różnych transakcjach i umowach, spisanych w mieście nad Sanem na przełomie kwietnia, maja i czerwca 1791 roku. W tym czasie przedstawiciele gminy żydowskiej zwracali się do przemyskiego magistratu z prośbą o „przyśpieszenie spraw miasta tak przeciwko fiskusowi względem uchylenia submisji do miasta wymuszonej na 25000 przez lat 24 mającej być płaconej”;  szlachetny Michał Humnicki i Konstanty Jasiński podpisali umowę dotyczącą kamienicy przy ul. Wodnej; podpisano umowę w sprawie kamienicy zwanej Borejkowską; wdowa po Janie Torskim, poślubiwszy Daniela Czarnieckiego, zapisała mu swój folwark; Konstanty Jasiński zwracał się z prośbą do magistratu dotyczącą „gruntu, gdzie przedtym łaźnia była”, natomiast Maciej Chechła pragnął zbudować chałupkę na swoim gruncie dziedzicznym na Zasaniu. Z zachowanych akt wynika także, że w maju 1791 roku w areszcie miejskim przebywało trzech aresztantów. W zasobie przemyskiego archiwum znajdują się także akta metrykalne parafii greckokatolickiej w Przemyślu, zawierające wpisy sprzed 230. lat. Możemy się z nich dowiedzieć, że np. 15 V 1791 r. ślub zawarli Andrzej Izdebski (lat 52) i Anna Hnatkiewiczowa (lat 42).

Niedawno została zamknięta, mająca niemal 100-letnią metrykę, ostatnia fabryka zapałek w Polsce, mieszcząca się w Czechowicach-Dziedzicach. Fabryka z Czechowic była ostatnim tak dużym zakładem produkującym zapałki w Polsce. Wcześniej działalność zakończyły fabryki w Sianowie, Gdańsku, Bystrzycy i Częstochowie.

W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu znajdują się materiały kolekcjonera Mariana Słowika, który, oprócz zbierania znaczków pocztowych i ekslibirsów, pasjonował się filumenistyką – kolekcjonowaniem etykiet zapałczanych. W zachowanych w zespole nr 1681 Materiały Mariana Słowika zbiorach znajdują się etykiety pudełek zapałczanych produkowanych w fabrykach w Gdańsku, Sianowie, Bystrzycy i Czechowicach w latach 50.i 60. XX wieku. Najczęściej zawierają one hasła promujące ówczesne inicjatywy („Radio w każdym domu”) oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy (np. „Prawidłowo zamocowana lampa zapobiega wypadkom”, „Dbaj o bezpieczeństwo przy transporcie”). Zachowała się także etykieta upamiętniająca Dzień Górnika w 1961 roku. Ciekawostką są etykiety wydane z okazji 75-lecia esperanto w 1962 roku, kongresu esperantowskiego oraz etykieta z pudełka popularnych zapałek Sphinx.

Przed nami dzień św. Walentego, w którym swoim sympatiom darujemy prezenty i upominki. W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu znajduje się zapis sprzed ponad 400 lat, opisujący epizod obdarowywania ukochanej.

W 1590 roku przed urzędem radzieckim w Krośnie stanął szlachetny Hieronim Godziątkowski, mający pretensje do Anny Biskupskiej i jej córki Felicji (polski odpowiednik tego imienia to Szczęsna). Anna Biskupska postanowiła wydać swoją córkę jak najkorzystniej za mąż, a konkurent był przyjmowany w domu przyszłej teściowej przez kilka lat. Jednak swatanie córki z Godziątkowskim nie miało szczęśliwego zakończenia. Mając nadzieje na rychłe małżeństwo z Felicją szlachcic poniósł wiele wydatków, m.in. na podarunki dla panny Szczęsnej, a także na strawę, wino, piwo i miód, które wypił w gospodzie. Podając matkę i córkę do sądu, całość swoich strat wycenił na 215 złotych i 29 groszy.

Matka Felicji stając przed urzędem burmistrzowskim i radzieckim, uznała jego pretensje za bezzasadne twierdząc, że „ona [tj. Felicja] o dary jako żywo pana Godziątkowskiego nie prosiła. Ale on gwałtem a upornie sam to co dał darował.[...] ale pan Godziątkowski ją zawżdy prosił, aby to od niego przyjęła, że ja już od Ciebie Panno Szczęsna brać nie będę".

Biskupska stwierdziła, że „Pan Godziątkowski ma rozum, mógł to sobie począć inaczej, przyjaciół pytać, jeśli że to mógł otrzymać małżeństwo”. Poza tym, według niej „gdzieżby to słychać było, aby w gościnnej gospodzie, kto co strawił, aby jemu miano co wracać [ … ] Aby uczciwy szlachcic, a kiedy to co strawił w Krośnie, aby miał od kogo pozywać i dochodzić także kto co komu daruje”. Mówiła przed sądem, że „niesłychanie [jest], aby jeśli ktoś stracił pieniądze w gospodzie , domagał się ich od niewiast”.

W aktach radzieckich krośnieńskich (zespół Akta miasta Krosna, sygn. 19) zachował się spis wydatków pana Godziątkowskiego zatytułowany Utrata dla panny Szczęsnej za oszukaniem ich łagodnych słów ratione matrimonii et in Anno 1590 a festo Trium Regum usque festo Penteconsten [od święta Trzech Króli do święta Zesłania Ducha Świętego]. Wśród podarków dla Felicji znalazły się: pierścienie, płaszcz, szczoteczka biała włoska aksamitem obszyta, mydło greckie, czapka aksamitna czarna kupiona w Rzeszowie, obuwie kurdybanowe, wieniec jedwabny, a także słodkości: marcepan i „cukry robione i lodowate”. Zalotnik wyliczył także zapłatę dla gońca, który jeździł do Warszawy w sprawach gierady, tj. majątku ruchomego dawanego przyszłej pannie młodej oraz kwoty, przeznaczone na piwo, miód i wino.

Ostatecznie wybrankiem Felicji został bakałarz i rajca krośnieński Urban Szymonowicz z Biecza.

27 stycznia obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Warto przy tej okazji przypomnieć, że w 2016 oraz w 2020 roku ukazały się polskie wydania Dziennika Reni Spiegel - Żydówki, mieszkającej w Przemyślu. Rękopis dziennika, który został odnaleziony w jednej z nowojorskich skrzynek bankowych, po 70 latach od śmierci autorki stał się międzynarodową sensacją. Renia zaczęła pisać swój dziennik w wieku 15 lat w dniu 31.01.1939 r. Mieszkała wówczas u swoich dziadków w Przemyślu przy ul. Słowackiego 19. 28 VII 1942 r. Zygmunt Schwarzer, ukochany Reni, podczas pierwszej akcji likwidacyjnej przemyskiego getta „przemycił” ją i swoich rodziców na strych kamienicy przy ul. Moniuszki 10. 29 VII 1942 r. Zygmunt wyprowadził z getta Arianę – siostrę Reni i umieścił ją u rodziny Leszczyńskich. 30 VII 1942 r. Renia wraz z rodzicami Zygmunta została zastrzelona przez hitlerowców. Dzięki pomocy i poświęceniu Ludomira Leszczyńskiego, właściciela palarni kawy i fabryki konserw kawowych, siostra Reni wydostała się z Przemyśla i przeżyła wojenną gehennę.

Dziennik Reni został odnaleziony i wydany dzięki działaniom jej rodziny – siostry Elżbiety (Ariany) Bellak i jej córki Alexandry. Dopełnieniem opowieści o siostrach Spiegel jest film Przemyśl, złamane marzenia w reżyserii Tomasza Magierskiego.

W zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu zachowały się materiały dotyczące postaci, osób i miejsc związanych z życiem Reni Spiegel. Prezentujemy niektóre z nich.

W styczniu obchodzimy Dzień Babci i Dzień Dziadka, kiedy naszym dziadkom i babciom życzymy wszystkiego, co najlepsze.

W zasobie Archiwum Państwowego w zesp. nr 158 Archiwum Zamku Leskiego Krasickich zachowały się życzenia i listy kierowane do dziadka sprzed blisko 200 lat. Są to teksty pisane przez Malwinę Sapiehę, żonę Marcina księcia Sapiehy. Jej dziadkiem macierzystym (ojcem jej matki – Konstancji Brzostowskiej, z domu Krasickiej) był Ignacy Krasicki, imiennik bajkopisarza i biskupa warmińskiego. „Książę poetów” był stryjem Ignacego Krasickiego. Ignacy Krasicki ze Stratynia herbu Rogala (1767-1844), dziadek Malwiny Sapiehy, był znanym numizmatykiem, który zdołał zgromadzić zbiór blisko 10 tysięcy monet i około 3 tysięcy medali.

Życzenia i listy do Ignacego Krasickiego pisane są w języku francuskim oraz polskim. Pochodzą z lat 1831-1832, 1841-1842. Malwina Sapieha, pisząc je m.in. w Zazulińcach, majątku Sapiehów, leżącym koło Zaleszczyk, życzyła w nich swemu dziadkowi: „czerstwego zdrowia, spokojności, przy latach mu zamierzonych, abyś wszystkich życzeń swoich stał się uczestnikiem”.